De wederopbouw van Petten

ir. Else F. van den Ban

Maandblad ‘Noordholland’, 6^de jaargang nr. 3,
maart 1961, pagina 37-64.

Wie vóór de oorlog naar Petten ging, door een be-
noorden Alkmaar steeds wijder wordend vlak land
met steeds minder bomen, een steeds ijlere atmos-
feer en steeds lichtere waziger kleuren die de na-
bijheid van de zee deden voelen, kreeg de indruk
hij het einde van de wereld terecht te komen, als
bij Camperduin de duinen ophouden en een rechte
strakke dijk de gezichtseinder afsluit. Wel begint
dan voorbij het vroegere, kleine bescheiden groepje
lage huisjes met hoge boksdoornhagen, dat Petten
heette, nog weer een smalle duinregel, maar die 
gaf het gevoel dat het dan daarna ook werkelijk 
uit was. 

De weg eindigde even benoorden Petten bij de 
door duinzand overstoven Spreeuwendijk,  van- 
waar slechts een smal zandpad door de duinpan 
van het vroegere Korfwater liep. Het strand werd
bereikt langs het werkspoortje van de Rijkswater-
staat.

Ook de tot Petten behorende buurtschappen: het groep-
je gebouwen bij de Pettemerkluft, de lintbebouwing
langs de dijken en op de duinrand, de gebouwen van
het Hoogheemraadschap Noordhollands Noorderkwar-
tier bezuiden de Hazedwarsdijk en bijna alle zomerwo-
ningen in het Korfwater werden gesloopt. Alleen een
koloniehuis in de duinen en vier zomerwoningen in het
uiterste noorden van het Korfwater, op ruim 1 km van
het dorp, die door de Duitsers in gebruik werden geno-
men, zijn blijven staan.

De gehele bevolking werd geëvacueerd. De duinen
benoorden en de Zijperdijk beoosten het dorp werden
geheel ‘verbunkerd’, het strand werd met palen bezet 
en zigzag door de weilanden werd een tankgracht ge-
graven van ± 20 m breed en ± 3 m diep, terwijl de uit-
gekomen grond een strook weiland van ± 100 m breed
in een hobbelig onkruidveld herschiep.

Op 2 juli 1928 doet Cees Vriendjes, bij de Burgemeester
en Wethouders van Petten, een aanvraag tot de afgifte
van een bouwvergunning voor de bouw van een woonhuis.

Timmermanswerkplaats + noodwoning van de
familie C. Vriesman (de Breem).

Noodwoning Fam. J. Schager.

Huis(steen)   Fam. H. Vriesman.

Op voorgrond: Jan en Martin Kleijn uit Haarlem, 
verre familie.

                                  
                                                  Piet Schager.

Op voorgrond v.l.n.r.;

Piet Schager (1940).

Jan en Martin Kleijn (verre fam. uit Haarlem).

Kind aan de zijkant ken ik niet (meer)

 Achtergrond huis + café familie H. Vriesman.

                                                        Piet Schager.

Truus Kleijn-Koningsteijn (moeder van de jongens / kleindochter van Jan Rong, die vroeger in de buurt
van Petten gewoond heeft). Er waren familiebanden.

Martin Kleijn.

Piet Schager.

Antje Elisabeth Schager (1915-2004), die toen na het
overlijden van m'n moeder (1948) al bij ons woonde
en met wie m'n vader in 1950 getrouwd is.

Jan Kleijn.

Achtergrond: huis + café  familie Hendrik Vriesman.

                                                       Piet Schager.

Het huisje van Jansje Keppel-Kater, aan de Noorder-
hazedwarsdijk 1, moest na haar overlijden worden
gesloopt, omdat het helemaal 'op' was.

Uit privé collectie.

Op de foto links v.l.n.r.:

Arie Dirk (Arie Dik) van Rijswijk (1939)
Jacob (Jaap) Quak (1939-2002)
Herman Philippus (Herman) de Graaff (1940-2024)

Jacobus Pieter (Ko) Geensen (1898-1971)

Pieter (Piet) Schager (1940)
Jan Haster (1938-2020)

Foto is waarschijnlijk kort voor de kerstvakantie in 1946 genomen in het lokaal van de hoogste klassen.

Sommige leerlingen die op latere foto's voorkomen zoals Fien Helder en Herman de Graaff hebben de

eerste jaren in Burgerbrug op school gezeten, omgekeerd zijn er ook van deze groep weer leerlingen

vertrokken, zoals broer en zus de Ruiter en Loek Smiers.

Schoolfoto O.L. School Petten (1952), hoogste klassen.

Bovenste rij v.l.n.r.:

Arie Dirk (Arie Dik) van Rijswijk (1939)
Pieter (Piet) Schager (1940)
Jacobus (Co) Breed (1936-2009)

Jacobus Pieter (Ko) Geensen (1898-1971)

Gerrit Floris (Gert) Kramer (1938-1997?)
Jacob (Jaap) Quak (1939-2002)

Middelste rij v.l.n.r:

Lavina Trijntje (Fien) Helder (1940-2017)
Alida (Lyda) Bouwen (1937)
Klazina Jacoba (Klazien) Bakker (1938)
Dieuwertje Guurtje (Diet) Vriesman (1939)
Greta (Gré) Bakker (1938)

Onderste rij v.l.n.r.:

Janny Nelly (Jannie) den Das (1939)
Charlotta (Loes) den Uil (1939-1972)
Nelly (Nel) van der Vlies (1939)
Herman Philippus (Herman) de Graaff (1940-2024)
Jan Haster (1938-2020)

Op de achtergrond de barakken.

1. Nicolaas Gerrit (Niek) Zwakman (1919-2000)

Grensrechter.

2. Adolf Johan (Dolf) Kohnhorst (1918-1983)

3. Jan Vriesman (1916-2004)

4. Hendrik (Henk) Vriesman (1925-2006)

Moest tijdens het seizoen als soldaat naar Nederlands-
Indië.

5. Johannes Antonie (Jan) Geensen (1925-2022)

6. Johan (Jo) Eriks (1911-2004)

Is later geëmigreerd naar de VS.

7. Lourens (Lou) van Buuren (1920-2008)

8. Dirk Jacob (Dirk) Manneveld (1919-2012)

9.  Jacob (Jaap) Vriesman (Jaap van Antje) (1916-1998)

10. Cornelis (Cor) Kossen (1921-1987)

11. Jacob Pieter (Jaap) Boontjes (1915-2008)

12. Jacob Nanne (Jaap) Raven (1914-2004)

13. Jacobus Pieter (Ko) Geensen (1898-1971)

Veruit de oudste speler van dit elftal.

Waarschijnlijk is Jaap Raven hier de reserve-keeper.

De wederopbouw van Petten

ir. Else F. van den Ban

Aan de noodzaak van herbouw van het dorp, bestond
geen twijfel. De dijkwerkers van de Hondsbosse en 
Pettemer zeewering moesten hier opnieuw met hun
gezinnen en de erbij behorende verzorgende bevolking
(in winkels. werkplaatsen. school, hotel, café enz.)
huisvesting vinden.

Reeds tijdens de oorlog werd daarom door het bureau
van de provinciale commissie voor de gemeentelijke
plannen van de provinciale planologische dienst onder
mijn leiding met het wederopbouwplan begonnen. Na
de bevrijding en de toen pas mogelijke goede terrein
opneming ter plaatse werd de eerste schets omgewerkt
tot het later uitgevoerde plan. Bij het overleg met de
stedebouwkundig adviseur van de minister voor weder-
opbouw en volkshuisvesting (dr. ir. P. Verhagen) vond
het plan instemming en kort na de bevrijding werd het
als één der eerste wederopbouwplannen goedgekeurd
en wel als plan voor een geheel nieuw dorp, door de
ministerraad.

Bij de opzet van het plan is uitgegaan van een aantal
beginselen: 

1^e Het nieuwe dorp zou mooier moeten zijn dan het 
oude en de huizen beter dan zij vroeger waren. 
Het oude Petten had, ondanks de bekoring van zijn 
eenvoud, nuchter bezien een weinig gunstige ligging
en structuur: drie evenwijdige oost-west lopende
straatjes vlak onderaan en loodrecht op de hoge
zeewering. aan de noord-, oost- en zuidkant begrensd
door vlakke weilanden, dus wind van alle kanten en
als gevolg van de sterke, zoute zeewind zonder enige
beplanting behalve boksdoornhagen. 

2^e Het nieuwe Petten zou een werkelijk dorp moeten 
zijn. Niet een paar straatjes met woningen, winkels en
werkplaatsen en verderop ook nog op allerlei plaatsen 
wat: verspreide groepjes gebouwen en reeksen losse
huizen als lintbebouwing langs wegen en dijken, doch
een echt dorp waar de gehele bevolking bijeen woont.
Een dorp met in het midden een dorpsplein, waaraan
de winkels en bijzondere gebouwen een duidelijk in het
oog lopende plaats vinden en het dorpsleven zich af-
speelt. Daar rond omheen de woonhuizen met tuinen
en aan de buitenranden ruimte voor werkplaatsen, voor
de school met speelveld en schoolwerktuintjes, voor 
een ook voor schoolsport te gebruiken voetbalveld en
voor een parkeerterrein.

- De wederopbouw van Petten.

- Wanneer worden de eerste huizen gebouwd?

 - De eerste 15 huizen toegewezen.

 - Mej. v.d. Ban zal de eerste steen leggen.

Uitgegraven Singeltje met zicht op Spreeuwendijk en
Korfwater.

Muiweg, daarachter Middelweg.

Het huis links is de Hondsbosschestraat 6. Op het duin het in de oorlog gespaarde huisje achter de tennisbaan.

Einde van het Singeltje, bij de waterzuivering met zicht op de Hazedwarsdijk/Zijperdijk.

Einde van het Singeltje, bij de waterzuivering met zicht op de Hazedwarsdijk/Zijperdijk.

Ophogen van de kunstduinen.

Ophogen van de kunstduinen.

Burgemeester van Zijpe, Dirk Breebaart (1899-1983)

Cornelia Wilhelmina Berendina Vriesman-ter Brugge
(1912-1995)

Cornelis (Cor de Breem) Vriesman (1877-1962)

Cornelia ter Brugge-de Blauw (1890)

Jacob Timmerman, klein?

Roelof ter Brugge (1886)

 - Gemeentelijk directeur openbare werken.

 - Directeur wederopbouw P. Spijker

Jan Rijs, klein?

Hendrik Vriesman (1888-1956)

Geertruida Aaltje Geensen (1922-1991)

Dirk de Leeuw, klein?

Dit alles betekende dat het dorp niet op zijn oude plaats
moest terugkomen vlak achter de hoge zeedijk, waar
soms het schuim van de golven overheen slaat en vrijwel
altijd zoute wind door de straten blaast, waar de huisvrouw
de was niet droog kan krijgen en in de tuinen niets groeien
wil, doch op enige afstand er van, onder de beschutting
van de duinen aan de noordkant, waar de natuur geholpen
kon worden door aan de westkant de uitgekomen grond
van de tankgracht te vervormen tot een duinwal.

Het betekende voorts dat het merendeel der straten niet
meer oost-west, doch zoveel mogelijk noordwest-zuidoost
moest komen te lopen en eveneens het dorpsplein, dat
bovendien ware te begrenzen door aaneengesloten be-
bouwingen.

Weliswaar leek er geen grote kans dat de behoefte aan
woonruimte sterk zou groeien in een dorp dat zijn hoofd- 
middel van bestaan vindt in het onderhoud van een zee-
dijk (in de loop der jaren schommelde bet inwonertal
steeds tussen 3 à 400 inwoners), doch de mogelijkheid
om daar in eventueel te kunnen voorzien diende te wor-
den opengehouden.

6^e De wederopbouw van een heel dorp op een nieuwe
plaats zou als teamwork moeten worden opgezet. Reeds
bij het allereerste begin, bij de keuze van de situatie en
het maken van de eerste schetsen. zou er overleg met
een landschapsarchitect moeten zijn. 

En nog vóór het plan was vastgesteld, begon reeds de
nauwe samenwerking met ir. C. de Vassy van de directie
van de wederopbouw in Noord-Holland (en zijn rechter-
hand P. Spijker). wiens eerste taak was regeling van het
puinruimen en de financiën, en aan wiens stimulerende
invloed de snelle uitvoering van het plan voor een groot
deel te danken is. Daarna kwam het overleg met een
team van architecten en hun supervisor, ir. A. J. van der
Steur. met de rioleringsdeskundigen, met de Rijkswater-
staat, de provinciale waterstaat en Planologische dienst
en het  Hoogheemraadschap Noordhollands Noorder-

Alle afgebroken gebouwen, waaronder 106 woonhuizen,
zijn in het dorp ondergebracht, behalve die van het Hoog- 
heemraadschap, die op hun oude, gunstig gelegen plaats,
vlak bij de zeewering bezuiden de Hazedwarsdijk terug
kwamen, en de zomerhuisjes in het Korfwater, terwijl de
kantonnier van de rijkswaterstaat zijn woning kreeg vlak
bij de peilschaal op de Zijperzeedijk bij het ontmoetings-
punt met de Spreeuwendijk, waar de duinen benoorden
Petten beginnen.

Het plan laat vergroting van het dorp tot 140 woningen
toe en deze vergroting is vastgelegd in een wettelijk
vastgesteld en goedgekeurd uitbreidingsplan. 

De twee hoofdwegen door het dorp zijn gericht op de
twee bestaande opritten over de Spreeuwendijk naar
het Korfwater en vandaar naar het strand, wat een be-
tere, mooiere en kortere verbinding betekent dan het 
oude dorp over het werkspoortje had. De overige we-
gen, uitsluitend voor het plaatselijke dorpsverkeer be-
stemd, hebben een duidelijk dorpskarakter.

Het langgerekte, centraal gelegen dorpsplein bevat aan
de korte noordzijde het door prof. ir. C. Wegener Slees-
wijk gebouwde hotel-café-restaurant ‘Het Wapen van 
Petten’ met een ruime feest- en toneelzaal (in het zomer-
seizoen eetzaal) en de nodige vergaderruimte. 

Aan de zuidzijde de door ir. A. J. van der Steur gebouw-
de kerk, aan de lange westzijde een aaneengesloten rij
woon-winkel-huizen, de Boerenleenbank en de PTT en
aan de oostzijde een eveneens aaneengesloten rij wo-
ningen met aan het noordeinde het VVV-gebouwtje
(ook voor andere doeleinden gebruikt) en een politie-
post en aan het zuideinde ruimte voor een pension. 
 

Het parkeerterrein ligt aan de noord oostkant van het
dorp vlak bij de Spreeuwendijk en één der opritten naar
het Korfwater en de strandweg en dicht bij het voetbal-
veld, het kampeerterrein en het dorpscentrum, zodat het
voor veel verschillende soorten bezoekers geschikt is.

De bestaande begraafplaats is gehandhaafd en om-
geven door een muurtje, gebouwd van de stenen der
gesloopte huizen in de verwachting. dat daardoor be-
planting van de graven beter gelukken zal.
Reden voor het ontwerpen van veel verschillen in aard
en grootte van de woonhuizen is er in Petten niet. De
welstand van de bewoners ontloopt elkaar weinig. Wel
zijn er grotere en kleinere gezinnen, doch bij een klein
inwonertal zijn de percentages van de onderscheiden
gezinsgrootten aan sterke wisselingen onderhevig, zo-
dat de vroegere en de tegenwoordige toestand geen
maatstaven geven voor de toekomst. Bovendien heeft
men hier neiging tot het bezit van een eigen huis; ver- 
huizingen komen niet of zelden voor. Een indeling in
soorten woningen is dan ook in het plan achterwege
gelaten, terwijl bij het overleg over de herbouw met belanghebbenden gestreefd is naar een groot percen-
tage woningen voor normale gezinnen. Wel is voor het
merendeel de indeling geschikt gemaakt voor bet ge- 
bruikelijke verhuren van een gedeelte van bet huis aan
zomergasten, die in de toekomst nog wel zullen toene-
men, gezien de groeiende neiging tot recreatie aan
zee, het mooie zij het smalle duingebied benoorden
het dorp en de rust van de wijde vergezichten rondom.

Voorts is bewesten het dorpsplein tegen de duinwal
aan voor een groep kleine woningen voor aan hun
geboorteplaats gehechte bejaarden een beschutte
en aantrekkelijke situatie gevonden.

Teneinde enerzijds eentonigheid door een te gelijkvor-
mige architectuur te vermijden en anderzijds te ontgaan
dat door te grote verscheidenheid in een zo klein dorp
een onrustig dorpsbeeld ontstaat, is de herbouw ge-
schied door een team van 6 á 7 architecten met ver-
wante opvattingen onder leiding van de supervisor,
die begonnen zijn met harmonisch bij elkaar aanslui-
tende vóór-ontwerpen te maken. Dit waren de toen nog
jonge architecten J. Bleeker, G. Drexhage, W. A. van 
Gogh, J. H. Roggeveen, C. W. Schaling, L. H. P. Water-
man en ir. C. Wegener Sleeswijk, waarvan J. H. Rogge-
veen later afviel.

Het nieuwe Petten heeft - ondanks de noodzaak het te
doen verrijzen onder de ongunstige naoorlogse omstan- 
digheden en in slechts enkele jaren, zodat het alleen 
maar spiksplinternieuwe gebouwen uit de jaren 1945 -
’50 en niets van een historische groei kan vertonen -
niet, zoals zovele hedendaagse dorpsuitbreidingen het
karakter van een stadswijk gekregen. Het is een wer-
kelijk dorp geworden met een duidelijke dorpssfeer, 
waar de bevolking zich thuis voelt en dat bovendien als
badplaats reeds een goede naam heeft gekregen, zelfs
in bet buitenland.

Slechts het groen is nog te zeer beperkt. De in het dorp
nagestreefde luwte is nog niet geheel bereikt; dat wacht
nog op bebouwing van enkele lege plekken of tochtga-
ten, in de west- en oostwand van het dorpsplein en op
het daarna aanbrengen van meer beplanting en het door- 
groeien daarvan. Zoals bij alle stedenbouwkundige- en
beplantingsontwerpen zal het resultaat wat dit vierde dorp
Petten betreft, pas over enkele decennia zo zijn, als de
ontwerpers zich dit voor ogen hebben gehad.

BOUWKUNSIG WEEKBLAD, 67^ste jaargang,
19 april 1949, no. 16. 

Orgaan van Maatschappij tot Bevordering  der 
Bouwkunst Bond van Nederlandsche Architecten. 

Woningbouw te Petten. 

G. Drexhage, Architect B.N.A.

Deze huisjes zijn werkelijk te onbelangrijk om er iets van
te zeggen. Het zijn kleine nuttigheden, zoals een waxine
theelichtje. Praat iemand over waxine theelichtjes?
Roemt iemand ze, of wijst iemand op hun gebreken?
Het is heerlijk een waxine theelichtje te zijn, in stille ex-
tase te branden met een zachte vlam onder een potje
met geurige thee. 
Weldoen en je eigen pit opbranden in een glaasje ge-
smolten vet. Weldoen en niet kletsen. Vooral niet over
kunst. Deze huisjes zijn kleine nuttigheden, waar het Pet-
tense leven zicht in afspeelt. Petten is geen Parijs, geen
lichtstad. Meer een eenvoudig theelichtjes-dorp ergens
in de duinen. Enige opwinding gaf deze week de Minis-
ter van Wederopbouw, die er een bezoek heeft gebracht.
Op dit sensationele gebeuren moet Petten weer een
eeuw teren.

Weet u wat fijn is? In een wezenlijk klein huisje te wonen.
Dat is iets prachtigs. Maar de beoefening van de bouw-
kunst baart weinig wezenlijk kleine huisjes. Meest alle-
maal verkleinde grotere huisjes, en dat is de pest van
de huizenbouw, eigenlijk ook van de hele Volkshuisves-
tingdienst, N.V., G.m.b.H., Ltd., Pac..

Acht en negentig procent van de bevolking van de be-
schaafde landen leeft “verkleind”. Dus altijd benauwd.
Burgermensen doen en ondergaan alles op verkleinde
schaal van het grotere.

Hebt u wel eens een echte burgertrouwerij gezien?
Moet u eens naar het stadhuis gaan. Daar trouwt men
“verkleind” vorstelijk. Moet u eens opletten. Een sluier
met een sleep van tule in plaats van kant, een insigne
van een voetbalclub in plaats van de Orde van de Kou-
senband en met als de immanente waarheid achter alle
dingen een heerlijk ruime slaapkamer met een licht fris
behangetje. Waarom een ruime slaapkamer? Vraagt
een waxinepitje een ruimer stoofje om beter te kunnen
gloeien onder zijn heerlijk hete potje.

De arbeiderswoningbouw is de verkleining van de
kleine burgerwoning, deze is de verkleining van de
middenstandswoning (ook iets zaligs!) die weer af-
gekeken is van het grote stadhuis en in de verte komt 
het buiten van de Zegepralende Vecht, en ten Zuiden
van de Moerdijk Grand Trianon.

Het is Van Anrooy  geweest, die in 1918, dertig jaren
geleden, een ontwerp liet zien van een arbeiderswoning. 
Een echt klein huis, karakteristiek klein, maar in zijn klein-
heid vol van eigenwaarde en trots. Een huisje, volgens de
toelichting van de ontwerper voor een arbeider, die ook
’s Zondags arbeider wilde blijven. Denk eens in. Het ont-
werp vond maar matige belangstelling. Van Anrooy had
de lucht – ook niet handig – boven-dien nog groen ge-
kleurd ook.

Hoeveel van de 50.000 woningen na de bezetting ge-
bouwd, tonen in plaats van een verschrompeling van
een model groter, haar kleinheid als een schone bloei
van het wezenlijk kleine.

Moet ik nu waarlijk van de kleine huisjes te Petten nog
meer zeggen?

 J.P.M.

Pettemers nemen bezit van Petten

De sfeer van het oude dorp

Het nieuwe valt mee!

Petten, voor de zoveelste maal uit de as herrezen, kent nu
een drukte welke alleen kan worden vergeleken met die uit
de droeve evacuatiedagen. Toen, gelijk nu, was het één af
en aanrijden van auto’s, wagens en karren. Het verschil is
echter, dat terwijl toen de gezichten overal even somber
stonden, men nu overal wordt begroet met een vrolijke lach.
De oude bevolking neemt bezit van het nieuwe dorp.

Dat oude dorp! Mooi was het niet, integendeel. Maar het
had iets eigens, iets aparts, iets wat men nergens terug
vind. Die merkwaardige Pettemer sfeer was het, die maakte
dat zoveel van de vroegere bewoners eigenlijk niet zo heel
hoge verwachtingen hadden van het dorp, waarvan zoveel
architecten te pas kwamen en dat op een heel andere plaats
zou komen te liggen. Niet aan de voet van de trap, waar zich
Zondags – wanneer er geen voetbalwedstrijd was – de
Pettemers zo graag verenigden, maar in de luwte van het
dennenbos.

Het was alles zo vreemd, zo anders dan gewoon en daarvan hadden ze niet terug. 

En wat die architecten betreft, wie dacht er in Petten ooit aan
zo iemand. Moest er een huis gebouwd worden, dan ging je
naar Roozing de timmerman en dan kwam alles puik in orde.

Intussen, het is geworden, zoals het geworden is.

Het nieuwe dorp herrees en, eerst nog wat aarzelend,
meldden zich de nieuwe eigenaren en bewoners.

We geloven te mogen zeggen, dat het meevalt. De prettige
geriefelijke, lichte en luchtige woningen zijn toch wel veel
beter dan wat men vroeger had. 

De ene auto na de andere komt aan, het huisraad wordt
uitgeladen en opgestapeld.

Er heerst vrolijkheid in het nieuwe Petten.

Daartussendoor klinkt het gehamer uit de huizen, waaraan
nog gewerkt wordt, een legertje van stratenmakers maakt
het wegdek in orde en doet straten ontstaan, waar de
vroegere Middel- en Achterbuurt, zelfs oude Kerkbuurt niet
aan kunnen tippen.

’t Is druk in Petten

Die drukte zal zal nog wel even aanhouden. Totdat het
dorp is afgbouwd en alle bewoners er hun intrek hebben
genomen.

Dan krijgt het dorp ook weer een eigen sfeer. Want die
wordt er voor een goed deel opgelegd door de bevolking, 
door levende mensen.

De Pettemer, de eeuwige vechter tegen onze Noordzee,
de jutter, maar ook de man, die bij storm en ontij met de
reddingboot uitgaat, is nu eenmaal geen boer, geen mid-
denstander en geen fabrieksarbeider. Hij is Pettemer en
dat is iets aparts.

Daarom zal het nieuwe Petten straks zijn eigen sfeer heb-
ben. Wat niet wegneemt, dat velen uit het dorpje straks –
terecht of ten onrechte – nog menigmaal zullen terug den-
ken aan het plaatsje, dat ten onderging door bruut geweld
en dat ze zich zullen herinneren als een lieve dode.